HİV (İnsan İmmun virusu,İİV) qan və qorunmayan cinsi əlaqə yolu ilə ötürülən və bədənin müxtəlif toxumalarında yerləşə bilən, ancaq əsas təsirlərini immun sisteminə göstərən bir virusdur.
HİV, əsasən CD4 + T linfositlər (CD4 hüceyrələri) adlanan ağ qan hüceyrələrini məhv edərək immun sistemini boğur və bədəni infeksiyalara qarşı həssaslaşdırır. Nəticədə normal şəraitdə müalicə edilə bilən vərəm, ishal, menengit, sətəlcəm kimi xəstəliklər orqanizmə ciddi zərər verir, bəzi hallarda xərçəng xəstəlikləri də müşahidə olunur.
Günümüzdə HİV üçün hazırlanmış dərmanlar, virusun bədəndə çoxalmasını və immunosupressiv təsirini əngəlləyir, HİV pozitiv insanların uzun və sağlam bir ömür sürməsini təmin edir. Bunun üçün müalicəyə erkən başlamaq və mütəmadi olaraq həkim nəzarətinə davam etmək vacibdir.
QİÇS nədir? Qiçs xəstəliyi əlamətləri
QİÇS- Qazanılmış İmmun Çatışmazlığı Sindromunun qısaltmasıdır. HİV virusunun yaratdığı QİÇS, immun sisteminin infeksiya və xərçəng xəstəliklərinə qarşı həssas olduğu və həyati təhlükəsi olan mərhələdir. Yanlış bilinənlərin əksinə olaraq, QİÇS, HİV müsbət olan hər bir insanda baş vermir.
HİV virusuna qarşı hazırlanmış antiretrovirus dərmanlar sayəsində immun sistemi infeksiyalara qarşı ciddi ziyan görmədən mübarizə aparır, buna görə də bədən müqaviməti azalmır. HİV-ə yoluxduqdan sonra dərman müalicəsinə əlavə, QİÇS insanın yaşayış şəraitinə və orqanizmin müqavimətinə əsasən yaranmaya bilər və 5-15 il və ya daha çox müddətdə yaranma ehtimalı vardır.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatlarına görə dünyada 37 milyon insan HİV virusunu daşıyır. HİV pozitiv insanların yüzdə 60-ı antiretrovirus terapiyası alır.
Yoluxma yoluna nəzərə salsaq, görülən hadisələrin 49,6 %-nin cinsi yolla ötürüldüyü bildirilir. Yoluxanların çox faizi kişilərdir. Diaqnoz qoyulan insanlar arasında 25-29 yaş arasındakılar digər yaş qruplarından daha çoxdur. İllər keçdikcə HİV yayılma tendensiyasında artım vardır.
Erkən diaqnozun əhəmiyyəti
Bir çox xəstəlikdə olduğu kimi, HİV infeksiyasının müalicəsində və gedişində erkən diaqnoz və buna əsasən erkən müalicə vacibdir. Erkən diaqnoz nəinki ömrü uzadır, həm də digər insanlara yoluxdurma nisbətlərini azaldır.
Qorumasız cinsi əlaqədə olanlar, HİV pozitiv biri ilə cinsi təmasda olanlar və ya açıq dəri nahiyəsinin qan ilə təması olanlar, steril olmayan iynələr və pirsinq alətləri istifadə edənlər mütləq HİV testindən keçməlidirlər.
Testin dəqiq olması üçün qanda əkscisimlər meydana gəlməlidir, bu səbəbdən HİV testi virusla təmasdan 4-6 həftə sonra ən dəqiq nəticəni verir.
Spidin yoluxma yolları
Spid insandan insana yoluxur. Virus, HİV pozitiv şəxslərin qanında, spermasında, vaginada və ana südündə olur. Həm kişilərdən, həm də qadınlardan yoluxa bilər.
Spid-in yoluxma yolları aşağıdakılardır:
Cinsi əlaqə
Dünyadakı Spid infeksiyasının yüzdə 80-85-i qorunmayan cinsi əlaqə yolu ilə yoluxur. Qan, sperma və ya vaginal mayenin təmas yolu ilə penisin, vaginanın, anusun və ya zədələnmiş toxumanın selikli qişasına, ağızda və dəridə kəsik və çatlarla yoluxur.
Qan məhsulları
Spid qanda daha çox cəmlənmişdir. Virus, Spid pozitiv insanlarından alınan qan və qan məhsulları ilə yoluxa bilər. Mümkün vəziyyətlər:
- Spid pozitivinin qanının digər şəxsin qanına toxunması zamanı,
- Test edilməmiş qanın köçürülməsi zaman,
- Spid daşıyan orqan, toxuma və sperma köçürülməsi zamanı,
- İstifadə olunan və dezinfeksiya olunmayan şprislər, iynələr, cərrahi alətlər, diş alətləri, kəsici və pirsinq alətləri (ülgüc, qayçı), döymə alətləri və akupunktur iynələri ilə,
- Damar vasitəsilə (virusa yoluxmuş bir şprisin venaya daxil edilməsi, ümumi şprislə venadaxili dərman istifadəsi və s.)
- Spid pozitiv kişi və qadınların penisinə genital qanaxma və ya menstrual qan,
Bütün qan və qan məhsulları dünyada 1985-ci ildən bəri HİV üçün yoxlanılır. Ayrıca, qan verənlər test edilir. Bu səbəbdən qanla yoluxması çox nadirdir.
Anadan Körpəyə Yoluxma
Hamiləlikdə Spid virusu daşıyıcısı olan ana, hamiləlik, doğuş və doğuşdan sonrakı dövrdə körpəni virusa yoluxdura bilər. Əmizdirmə zamanı bu virus anadan körpəyə təxminən 20-30% nisbətində yoluxa bilər.
Doğuşun kesr əməliyyatı ilə aparılması və ananın doğulduqdan sonra süd verməməsi vacibdir. HİV müsbət müalicəsi hamiləliyin son üç ayında ana üçün və körpə doğulduqdan sonra başlayır. Anadan körpəyə (vertikal yoluxma) yüzdə 35 keçdiyindən, tədbir görülməsi çox vacibdir.
HİV bu vəziyyətlərdə yoluxmur
- Eyni sosial mühitdə, otaqda, məktəbdə, iş yerində olmaq
- Eyni havadan nəfəs almaq
- Asqırmaq, öskürək
- Tüpürcək, göz yaşı, tər, sidik və nəcis vasitəsi ilə
- Əl sıxmaq, sosial öpüşmək, əl tutmaq, sarılmaq, dəriyə toxunmaq, sığallamaq, qucaqlamaq, öpmək
- Sağlam dəri ilə qan təması
- Eyni qabdan yemək, eyni stəkandan içki qəbul etmək, ümumi çəngəl bıçaq, qaşıq, stəkan, boşqab, telefon istifadə etmək
- Eyni tualetdən, duşdan və krandan istifadə
- Dəniz, sauna, Türk hamamı və dəsmal kimi ortaq sahələrdən istifadə edərək, eyni hovuzda üzmək
- Ağcaqanad və bənzər həşərat dişləmələri, heyvan dişləmələri. Pişik və it kimi heyvanlarla yaşamaq.
HİV-lə bağlı yanlış düşüncələr və qərəzlər keçmişdə HİV pozitiv insanların həyatını çətinləşdirsə və ictimai həyatda və iş həyatında iştiraklarını maneə törətmiş olsa da, HİV-lə bağlı maarifləndirmə səyləri ilə bu qərəzlər azalmışdır.
Əlamətlər
Kəskin infeksiya dövründə virusun orqanizmə daxil olmasından sonrakı ilk həftələrdə heç bir simptom olmaya və ya ilk 2-4 -cü həftədə qızdırma, boğaz ağrısı, baş ağrısı və yorğunluq simptomları ilə qripə bənzər şikayətlər görünə bilər. HİV-in ən çox yoluxdrucu olduğu vaxt bu dövrdür.
Ümumi simptomlar:
- Hərarət
- Boğaz ağrısı və boğazın iltihabı
- Baş ağrısı
- Genişlənmiş limfa düyünləri
- Bədəndə dəri kəpəkləməsi(ümumiyyətlə 5-10 mm diametrli üzdə və gövdədə, daha az nadir hallarda ovuclarda və ayaqlarda qabarcıqlar) - Dermatit
- Ağızda, qida borusunda və cinsiyyət orqanlarında yaralar,
- Əzələ və oynaq ağrısı
- Bir aydan çox müddətə müalicə olunmayan ishal
- Baş ağrısı,
- ürəkbulanma və qusma.
- Müalicəyə başlamadıqda, iki aydan az müddətdə 7-10 kq arıqlama görülə bilər.
Səssiz (əlamətlər olmayan) Dövrü
Bir neçə həftə davam edən kəskin bir dövrdən sonra HİV daşıyıcıları ortalama 8-10 il ərzində heç bir simptom olmadan sağlam bir həyat sürürlər. Ancaq insan ömür boyu HİV virusu daşıyıcısı və ötürücüsüdür. Limfa düyünlərində böyümələr müşahidə edilə bilər.
Bu müddət bir neçə il kimi qısa və ya 10 ildən çox ola bilər. HİV diaqnozu qoyulmuş insanlar dərman müalicəsinə başladıqda immunitet sistemlərini qoruyur və virusun bədənlərinə təsirini azaldır.
Irəliləyən dövr (QİÇS)
HİV infeksiyasının ən inkişaf etmiş mərhələsidir və immun sistemi tədricən zəifləyir. Bu dövrə qədər müalicə olunmayan xəstələr infeksiya və xərçəngə qarşı bütün müqavimətlərini itirir və müxtəlif xəstəliklər səbəbiylə orqanları zədələnir.
- Şişkin limfa düyünləri
- Yorğunluq
- Çəki itirmək
- Qısa müddətli yaddaş itkisi
- Göbələk infeksiyaları
Misal;
- Linfoma
- Vərəm
- Bakterial sətəlcəm
- Vadi qızdırması - Rift Vadisi qızdırması (RVF)
- Tənəffüs sistemi və selikli qişasının kandidozu (ağcaqanad)
- Ensefalit (beyin infeksiyası)
- Herpes virusu
- Kaposinin dəri və daxili orqanlardakı sarkoması
- Müxtəlif bakteriya və parazitlərdən ishal.
Diaqnostika metodları
HİV virusu qan analizi ilə aşkarlanır və virusa yoluxduqdan sonra test bir müddət gözləmək lazımdır . HİV, bədənin virusa qarşı istehsal etdiyi əkscisimlərə baxaraq diaqnoz qoyulur. Bu səbəbdən əkscisim meydana gəldiyi doğru zamanda test etmək vacibdir.
Analizdən əvvəl həkim məsləhəti
Testdən əvvəl şəxs mütləq həkimdən HİV məsləhətini almalıdır. Bu şəkildə analizin lazımi anda edildiyi, qorunmayan münasibətlərdə olan digər şəxslərin testə yönəldildiyi, HİV-in qorxulu bir vəziyyət olmadığını və dərhal müalicəyə başlaya biləcəyi izah edilir.
Bundan əlavə, insanın HİV pozitivliyi və ya diaqnozu səbəbiylə testdən əvvəl və sonra psixo-sosial dəstək alması çox vacibdir.
Qics analizi nədir? Nə vaxt edilir?
Diaqnoz üçün ELISA testi olaraq bilinən qan testi istifadə olunur. HİV bədənə daxil olduqdan 3-8 həftə sonra, bədən virusla mübarizə aparmaq üçün əkscisim adlanan maddələr istehsal edir. Bu əkscisimlərin ölçülə bilən bir səviyyəyə çatması üçün 3 ay müddət lazımdır. Bu ilk üç aylıq dövr 'pəncərə dövrü' adlanır.
Buna görə test yoluxma baş verdikdən sonra ən azı 4-6 həftə sonra aparılmalıdır. ELISA üsulu ilə qandakı antikor səviyyələrinin ölçülməsinə HİV testi deyilir. Lakin, əkscisimlər pəncərə dövründə tam formalaşmadığından, HİV əleyhinə testin yanıltıcı ola biləcəyi ehtimalı var.
Bu testlə əldə edilən müsbət nəticənin Western-Blotting metodu ilə dəfələrlə təsdiqlənməsi lazım ola bilər. Bu şəkildə HİV müsbət diaqnozu qoyulur. Pəncərə dövrünün müddəti orqanizmdən asılı olaraq dəyişə bilər.
Əkscisimlər daha qısa müddətdə inkişaf edə bilər və ya 4 həftədən çox çəkə bilər. Bu səbəblə, qorunmasız əlaqədən və ya təmasdan sonra 90-cı gündə yenidən analiz vermək tövsiyə olunur. əkscisim testlərində 90 gündən sonra əldə edilən neqativ nəticəyə etibar etmək lazımdır.
Müalicə üsulları
Tibb elmindəki irəliləyişlər sayəsində Retrovirus qrupundakı HİV-ə qarşı təsirli olan 4 müxtəlif növ Anti-Retroviral dərmanı hazırlanmışdır. Bu dərmanlar bədənin müxtəlif mexanizmlərində işləyir və HİV müalicəsi bu dərmanların bir neçəsinin birləşməsi ilə planlaşdırıla bilər.
HİV-in müalicəsi yoxdur, yəni virus bədəndə tamamilə xaric edilə bilməz, ancaq dərmanlarla kontrol altına bilər. Müalicə məqsədi; virusun yenidən çoxalmasının qarşısını almaqdır. Beləliklə, virusun müalicəyə davamlı ola biləcək bir çox mutasiya meydana gətirmə ehtimalı azdır.
Müalicə ilə qandakı virus miqdarını göstərən viral yük adlanan dəyər minimuma endirilir, immun sistemi qorunur və HİV olan şəxsinhəyat keyfiyyəti artır. Müalicə HİV virusunun miqdarını azaldacağından ötürülmə riskini də azaldır.
HİV-dən qorunma yolları
Cinsi əlaqədə qoruyuculardan istifadə etmək bu gün HİV-dən qorunmanın ən təsirli yoludur.
Kontraseptiv həb, iynələr və dərialtı ləkələr, spirallar və digər kontraseptiv üsullar HİV-dən qorumur.