Dəmir nədir? Dəmir orqanizmdə az miqdarda olmasına baxmayaraq, həyat üçün vacib funksiyaları yerinə yetirən bir iz mineralıdır. Əsas vəzifəsi, qanda oksigeni daşıyan hemoqlobin molekulunun tərkibində iştirak etməkdir. Orqanizmdə normal qırmızı qan hüceyrələrinin istehsalı üçün dəmirə ehtiyac vardır. Dəmir hemaqlobinin ən vacib elementidir. Hemaqlobin qırmızı qan hüceyrələrində olan, oksigeni orqanizmdə daşıyan zülali birləşmədir.
Orqanizmdə dəmir əksikliyi anemiya, mikrosit və hipoxromatik qırmızı qan hüceyrələrinin yaranmasına səbəb olur.
Orqanizmə dəmirin həddindən artıq daxil olması nəticəsində orqan və toxumalarda dəmir birləşmələrinin toplanması baş verə bilər ki, nəticədə bu qaraciyər, ürək və pankreası zədələyə bilir.
Normalda dəmir qida vasitəsi ilə orqanizmə daxil olur. Daha sonra qaraciyər tərəfindən istehsal olunan transferrin vasitəsi ilə orqanizmdə daşınır. Daşınan dəmirin 70% i qırmızı qan hüceyrələrində hemoqlobin ilə birləşir. Geri qalanın çox hissəsi ferritin və ya hemosiderin olaraq depolanır. Az miqdarı isə mioqlobin və bəzi fermentlər kimi digər proteinlərin istehsalı üçün istifadə olunur.
Kəskin və ya xroniki qan itirmə, hamiləlik, dəmirin yetərsiz miqdarda qəbulu zamandı qanda dəmir əksikliyinə rast gəlinə bilər. Dəmir əlavələrinin qəbulu həddindən artıq olmamalıdır. Xüsusi ilə uşaqlarda həddindən artıq dəmir əlavəsinin istifadəsi dəmir zəhərlənməsinə rast gəlinə bilər.
Dəmir analizi nə zaman istək edilir? Dəmir çatışmazlığının əlamətləri
Rutin yoxlanılma zamanı qanın kliniki analizinin nəticələri normal olmadıqda (məsələn, aşağı hematokrit və ya hemoglobin) və ya həkim aşağıdakı əlamət və simptomlara əsasən dəmir çatışmazlığından şübhələnirsə, bir və ya daha çox dəmir analizi təyin oluna bilər:
- Yorğunluq, zəiflik
- Enerji itkisi
- Qarın ağrısı
- Cinsi istəyin azalması
- Ürək problemləri
Həkim xroniki dəmir yüklənməsindən (hemoxromatoz) şübhə etdikdə, ferritin analizi, transferrin doyma əmsalı, dəmir bağlama xüsusiyəti kimi analizlər təyin edə bilər
Dəmir çatışmazlığı müxtəlif dərəcələrdə olur. Ən yüngül halda bədəndə kifayət qədər funksional dəmir olmasına baxmayaraq, əlavə dəmir ehtiyatının olmamasıdır. Bu mərhələdə serum dəmir səviyyəsi normal olsa da, ferritin səviyyəsi azalmış olacaq. Dəmir çatışmazlığı artdıqca, bütün dəmir ehtiyatları tükənir və bədən dəmir nəqlini sürətləndirmək üçün daha çox transferrin istehsal etməyə başlayır. Transferrin və dəmir bağlama xüsusiyəti artır, serum dəmir azalır. Bu mərhələ irəlilədikcə daha az qırmızı qan hüceyrəsi meydana gəlir. Dəmir defisiti anemiyasında qırmızı qan hüceyrələrinin sayı azalır və bir çox hüceyrə normaldan daha solğun və kiçik görünür.
Dəmir səviyyəsi yüksəkdirsə, dəmir bağlama xüsusiyəti və ferritin səviyyəsi normaldırsa, dəmirin həddindən artıq dozası klinik anamnezlə uyğundursa, o zaman dəmir zəhərlənməsi halı mümkündür. Dəmir zəhərlənməsi bir anda çox miqdarda dəmir qəbul edildikdə baş verir. Nadir bir vəziyyət olsa da, daha çox valideynlərinin dəmir əlavələrini istifadə edən uşaqlarda olur. Dəmir zəhərlənməsi bəzi hallarda ölümcül ola bilər.
Dəmir çatışmazlığının əlamətləri
Dəmir çatışmazlığının əlamətləri bəzən yavaş-yavaş inkişaf etdiyi üçün ilk mərhələdə fərq edilməyə bilər, amma zaman keçdikcə bədənində ciddi narahatlıqlar yarada bilər. Ən çox rast gəlinən simptomlar arasında davamlı yorğunluq və enerjisizlik vardır; bədən kifayət qədər oksigen ala bilmədiyi üçün gündəlik işlərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkə bilərsən. Solğun və cansız dəri görünüşü də dəmir çatışmazlığının açıq işarələrindəndir. Bu əlamətlər bəzən yüngül görünsə də, onların altında ciddi qanazlığı dayanır.
Bundan başqa, dəmir çatışmazlığının əlamətləri kimi başgicəllənmə, nəfəs darlığı və ürək döyüntülərinin sürətlənməsi kimi simptomlar da ola bilər ki, bu da orqanizmin hüceyrələrə kifayət qədər oksigen göndərə bilməməsindən xəbər verir. Dırnaqların kövrəkliyi, saç tökülməsi və zəif saç uzanması da ferritin və dəmir səviyyəsinin azlığını göstərən əlamətlərdəndir. Bəzi hallarda, diqqətin yayılması və yaddaş zəifləməsi kimi nevroloji problemlər də ortaya çıxa bilər. Əgər dəmir çatışmazlığının əlamətləri vaxtında aşkar edilməsə, anemiya kimi daha ağır xəstəliklərə gətirib çıxara bilər və həyat keyfiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər.
Dəmir çatışmazlığının səbəbləri
Dəmir çatışmazlığının səbəbləri müxtəlif faktorlardan qaynaqlana bilər və hər biri orqanizmdə dəmir balansını poza bilər. Ən geniş yayılmış səbəb, gündəlik qidalanma zamanı kifayət qədər dəmir qəbul etməməkdir. İnsan bədəni dəmiri öz-özünə istehsal edə bilmədiyindən, qidalardan lazımi miqdarda dəmir almaq çox vacibdir. Lakin bəzi qida qəbulu pozğunluqları və həzm sistemi xəstəlikləri dəmirin mənimsənilməsinə mane olur və bu da dəmir çatışmazlığının səbəbləri sırasında yer alır.
Digər mühüm səbəb isə orqanizmdə həddindən artıq qan itkisi ola bilər. Bu, qadınlarda ağır və uzun müddətli menstruasiya, daxili orqanlarda qanaxma və ya digər xroniki qan itkisi vəziyyətləri ilə bağlıdır. Bundan əlavə, bəzi xroniki xəstəliklər və iltihabi proseslər dəmirin bədəndə düzgün istifadəsini əngəlləyir, bu da çatışmazlıq yaradır.
Dəmir çatışmazlığının səbəbləri arasında hamiləlik və uşaqlıq dövründə orqanizmin artan dəmir ehtiyacı da xüsusi yer tutur. Bu dövrlərdə bədən daha çox dəmir tələb edir, əgər bu tələbat qida və ya əlavələrlə qarşılanmazsa, ciddi dəmir defisiti yaranır. Ona görə də, hamiləlik zamanı və uşaqlıq dövründə dəmir səviyyəsi mütəmadi olaraq yoxlanmalı və ehtiyac varsa, dərman preparatları ilə dəstəklənməlidir.
Ümumiyyətlə, dəmir çatışmazlığının səbəbləri fərqli ola bilər, amma onların vaxtında aşkar olunması və səbəbin aradan qaldırılması sağlamlığın qorunması üçün vacibdir. Bu səbəbdən, əlamətlər hiss etdikdə və ya risk altında olduqda, mütləq mütəxəssisə müraciət etmək lazımdır.
Qanda dəmir norması
Qanda dəmir norması, bədənin dəmir ehtiyatlarının sağlamlıq göstəricisi olaraq çox önəmlidir. Ümumilikdə, kişilərdə qanda dəmir norması 65-176 mikroqram/dl, qadınlarda isə 50-170 mikroqram/dl arasında dəyişir. Bu fərq əsasən qadınların menstrual dövrü və hormonal fərqliliklərindən qaynaqlanır. Həkimlər bu göstəriciləri izləyərək, orqanizmdə dəmir səviyyəsinin optimal olub-olmadığını müəyyənləşdirirlər. Qanda dəmir norması səviyyələri aşağı düşdükdə, bu vəziyyət dəmir çatışmazlığı və ya dəmir defisitli anemiyanın əlaməti ola bilər, yəni orqanizmdə kifayət qədər oksigen daşıyan qırmızı qan hüceyrələrinin sayı azala bilər.
Əgər qanda dəmir norması yüksəkdirsə, bu da bədənin dəmir balansında pozğunluq olduğuna işarə edə bilər və müvafiq xəstəliklərin – məsələn, hemoxromatozun – simptomu ola bilər. Buna görə də, dəmir səviyyəsinin normada saxlanması sağlamlıq üçün vacibdir. Dəmir səviyyəsinin ölçülməsi qanda ferritin, ümumi dəmir və transferrin doyması kimi testlərlə birlikdə aparılır ki, bu da dəmir mübadiləsinin daha dəqiq qiymətləndirilməsinə imkan verir. Həkimlər, xüsusilə yorğunluq, solğunluq və digər dəmir defisitinin əlamətləri zamanı qanda dəmir norması testini təyin edirlər.
Qanda dəmir azlığı müalicəsi
Qanda dəmir azlığı müalicəsi çox zaman dəmir əlavələri və dərman preparatları vasitəsilə aparılır. Bu preparatlar orqanizmin dəmir səviyyəsini qaldırmağa və dəmir ehtiyatlarını bərpa etməyə kömək edir. Eyni zamanda, müalicə prosesində dəmir baxımından zəngin olan təbii qidaların qəbulu da çox önəmlidir. Məsələn, qırmızı ət, qaraciyər, ispanaq, paxlalılar və dəniz məhsulları orqanizmin dəmir ehtiyacını qarşılamağa yardımçı olur. Bu qidalar, dəmirin bədəndə daha yaxşı mənimsənilməsini təmin edir və uzunmüddətli müalicə prosesində qida ilə dəmir qəbulunun vacibliyini vurğulayır.
Müalicə zamanı həkimlərin tövsiyəsinə əsasən, müntəzəm olaraq qan testləri verilməlidir ki, orqanizmdə dəmir səviyyəsinin dəyişməsi izlənilsin. Bu, müalicənin effektivliyini qiymətləndirməyə və lazım gəldikdə dozaların tənzimlənməsinə imkan yaradır. Dəmir azlığı müalicəsi zamanı özbaşına dərman qəbul etməkdən çəkinmək lazımdır, çünki artıq dozada dəmir qəbulunun da orqanizmə ziyanı ola bilər. Dəmir azlığı vaxtında diaqnoz edilərsə, müalicə ilə əlamətlər aradan qaldırılır, həyat keyfiyyəti yaxşılaşır və ciddi sağlamlıq problemlərinin qarşısı alınır. Sağlam həyat üçün qanda dəmir norması və ferritin səviyyəsinin balansda saxlanması olduqca önəmlidir.