İmmunitet nədir? İmmunitet haqqında məlumat verərkən qeyd etməliyik ki, insan orqanizminin xarici və daxili təhlükələrə qarşı müdafiə mexanizmidir. Bu sistem bədənin virus, bakteriya, göbələk, parazit və digər yad mikroorqanizmlərə qarşı müqavimət göstərməsini təmin edir. Sağlam qalmaq üçün immunitet haqqında məlumat sahibi olmaq və onu necə gücləndirəcəyimizi bilmək vacibdir. Təhlükəli viruslara qarşı daha hazırlıqlı olmaq üçün immunitet haqqında məlumat əldə etmək önəmlidir.
İmmuniteti gücləndirən qidalar
İmmuniteti gücləndirən qidalar, orqanizmin müdafiə sisteminin daha güclü və dayanıqlı işləməsinə yardım edən əsas mənbələrdən biridir. Xüsusilə sitrus meyvələri (portağal, limon, naringi), sarımsaq, zəncəfil, brokoli, ispanaq və qırmızı bibər kimi təbii məhsullar yüksək miqdarda C vitamini, antioksidantlar və fitonutrientlərlə zəngindir. Bu maddələr immun hüceyrələrin fəaliyyətini aktivləşdirir, iltihabi proseslərin qarşısını alır və viruslara qarşı bədənin müqavimətini artırır. Eyni zamanda kefir, yoqurt və digər probiotik tərkibli qidalar bağırsaq florasını balansda saxlayaraq immun sistemin təbii müdafiə gücünü gücləndirir. Sağlam bir pəhrizdə davamlı olaraq immuniteti gücləndirən qidalara yer vermək, xüsusilə mövsüm keçidlərində və infeksiya riskinin yüksək olduğu dövrlərdə xəstəliklərə yoluxma ehtimalını azaldır.
Anadangəlmə və qazanılmış immunitet
İmmunitet sistemi öz funksiyalarına görə iki əsas hissəyə bölünür: anadangəlmə immunitet və qazanılmış immunitet. Anadangəlmə immunitet hər bir insanın genetik koduna daxil olan, doğulduğu andan etibarən fəaliyyət göstərən təbii qorunma sistemidir. Bu sistem dərhal reaksiya vermək qabiliyyətinə malikdir, lakin spesifik deyil – yəni tanınmamış mikroorqanizmləri ümumi təhlükə kimi qəbul edib məhv etməyə çalışır. Ən sadə misal, dəri, tənəffüs yollarındakı selikli qişalar, mədə turşusu və qan dövranındakı bəzi müdafiə hüceyrələri bu müdafiə xəttinə aiddir.
Digər tərəfdən, qazanılmış immunitet isə zamanla formalaşan, orqanizmin əvvəl qarşılaşdığı və tanıdığı mikroorqanizmlərə qarşı spesifik cavab vermək qabiliyyətinə sahib olan sistemdir. Bu tip immunitet, infeksiyalara qarşı yaddaş hüceyrələrinin inkişafı və antikorların istehsalı ilə əlaqəlidir. Peyvəndlər məhz bu prinsipə əsaslanır – orqanizmə zəiflədilmiş və ya ölü mikroblar yeridilir və nəticədə bədən həmin mikroba qarşı "təlim keçmiş" olur. Beləliklə, gələcəkdə eyni mikroorqanizmə rast gəldikdə orqanizm onu daha sürətli və effektiv şəkildə məhv edə bilir.
Dəri və xarici təsirlərdən müdafiə
Dəri, insan orqanizminin ilk və ən güclü müdafiə xəttidir. Bu orqan yalnız kosmetik funksiyalar daşımır, eyni zamanda fiziki və biokimyəvi baryer rolunu oynayaraq orqanizmi xarici təsirlərdən – bakteriya, virus, göbələk və parazitlərdən qoruyur. Dəri üzərindəki təbii turşu örtüyü, pH balansı və təbii mikroflora yad mikroorqanizmlərin çoxalmasının qarşısını alır. Onu elə bir qalaya bənzətmək olar ki, giriş qapıları daim nəzarət altındadır. Əgər dəri bütövlüyü pozularsa – məsələn, yara və ya yanıq zamanı – mikroblar orqanizmə daha asan daxil olur. Məhz buna görə də dəriyə qulluq və gigiyena yalnız estetik baxımdan deyil, immun müdafiə sistemi baxımından da həyati önəm daşıyır. Həmçinin, dəri hüceyrələrinin bəziləri (məsələn, Langerhans hüceyrələri) patogenləri tanımaq və immun sistemə xəbər göndərmək qabiliyyətinə malikdir.
Selikli qişaların müdafiə funksiyası
Selikli qişalar insan orqanizminin infeksiyalara qarşı ilk və ən önəmli müdafiə baryerlərindən biridir. Bu strukturlar burun boşluğu, ağız-udlağın arxa divarı, bronxlar, mədə-bağırsaq traktı, sidik-cinsiyyət yolları və qadın reproduktiv sistemi daxil olmaqla, birbaşa xarici mühitlə təmasda olan sahələri örtür. Onlar xarici mühitdəki zərərli mikroorqanizmlərə öldürücü təsir edən “lizosim” adlı maddə ifraz edirlər. Selikli qişalarda həmçinin makrofaqlar və A-immunoqlobulinlər də yerləşmişdir. Ona görə də mikroorqanizmlərin selikli qişalarda olması, əlbəttə ki, onlar üçün ölümcül təhlükədir.
Ağciyərlər və nəfəs sistemi
Ağ ciyərlərdən yüzlərlə m3 hava keçir. Havanın ilkin təmizlənməsi burundan başlayır. Məhz buna görə həkimlər burunla nəfəs alınmasını (ağızla yox!) çox vacib hesab edirlər! Havada olan toz hissəcikləri burunun selikli qişasında saxlanılır və burun seliyi ilə xaric edilir.
Havanın təmizlənməsi bronxlarda davam edir. Seliklə birlikdə isə bronxlara hava ilə daxil olunmuş müxtəlif mikroorqanizmlər, toz və s. xaric olunur. Selik bir qədər çox yığıldıqda öskürək baş verir ki, bu da orqanizmin müdafiə refleksidir. Bunun sayəsində tənəffüs yolları mikroblardan daha tez və asan azad olur. Məhz buna görə öskürək refleksinin qarşısını almaq olmaz.
Qida və Mikroblar: İlk müdafiə səddi
Biz qida və su ilə də xeyli miqdarda mikroblar uduruq. Bu zaman onlara qarşı mübarizə aparan ilk etibarlı sədd lizosim adlı qoruyucu maddə ifraz edən mədə-bağırsaq sistemidir. Mədə şirəsi çox turş mühitə malikdir. Buna görə mikrobların əksəriyyəti bu mühitdə yaşaya bilməyərək məhv olurlar. Bundan əlavə öd və bağırsaq fermentləri də həmçinin bakterisid (mikrobları öldürmə qabiliyyəti) xüsusiyyətlərə malikdirlər.
Oksigenin olmaması bir çox mikrobların bağırsaq daxilində çoxalmasına imkan vermir. Bağırsaqların peristaltikası (bağırsaqların hərəkəti) onların daxilində olan möhtəviyyatın hərəkətinə səbəb olur ki, bu da bağırsaqları mikrobların təsirindən qoruyur. Çünki bu zaman mikroblar bağırsaq epitelisinə yapışa bilmir və bu hal onların orqanizmə zərər vurmasına imkan vermir.
Beləliklə, qeyd etmək lazımdır ki, xarici düşmənlərdən qorunmaq üçün orqanizmin təbii müdafiə sistemi çox güclüdür. Ancaq bir çox hallarda, bizim hər gün qarşılaşdığımız müxtəlif, çoxsaylı mikroblar və viruslarların öhdəsindən gəlmək üçün anadangəlmə immunitetin imkanları kifayət etmir. Bu halda bizim immun sistemimiz infeksiyalardan qorunmaq üçün yeni müdafiə vərdişləri əldə etməli olur. Bu isə məhz qazanılmış (spesifik) immunitetdir.
Anadangəlmə immunitetdən fərqli olaraq qazanılmış immunitet bu və ya digər bakteriya və virusla olan hər bir görüşü "yadında saxlayır" və onların hər biri üçün sanki ayrıca bir "qovluq" açaraq, orada həm həmin düşmən-mikrob haqqında, həm də onun məhv edilməsi yolları barədə ən dəqiq məlumatları toplayır. Nəticədə, əgər həmin düşmən yenidən orqanizmə daxil olursa, immun sistemi dərhal ona aid olan lazımı "qovluğu" açır, daha sonra isə bu düşməni məhv etmək üçün lazım olan maddələri və vasitələri işə salır. Bu yolla immunoloji yaddaş formalaşmış olur.
Qazanılmış İmmunitet və onun rolu
Qazanılmış immunitet, insanın həyat boyu müxtəlif mikroorqanizmlərlə qarşılaşdıqca formalaşan və sonradan qazanılan müdafiə sistemidir. Bu immunitet növü doğuşdan mövcud olmur, ancaq zamanla infeksiyalara qarşı öyrənilmiş və spesifik cavab reaksiyalarının nəticəsində inkişaf edir. Maraq doğuran cəhət isə budur ki, bu tip immunitet irsi ötürülmür, yəni hər bir fərdin immun yaddaşı yalnız öz həyat təcrübəsi ilə formalaşır. Bəzi hallarda anticisimlər bizi təkrar yoluxmadan uzun illər və ya hətta ömrümüz boyu (məsələn, qızılca, su çiçəyi, məxmərək, skarlatina və s.) qorumuş olur. Bunu davamlı immunitet adlandırırlar.
Vaksinasiya və süni immunitet
Vaksinasiya icad edildikdən sonra insanlar müxtəlif infeksiyalara qarşı peyvənd etməyə başladılar. Peyvənd edilməsindən sonra yaranan immuniteti süni immunitet adlandırırlar. Əgər orqanizmə vaksin daxil edilirsə, bu zaman süni aktiv immunitet yaranmış olur (məsələn, qızılca, göyöskürək, parotitə qarşı peyvəndlər). Əgər insan orqanizminə, tərkibində infeksion xəstəliyin törədicilərinə qarşı hazır anticisimləri olan zərdab (serum) daxil edilirsə, bu zaman süni passiv immunitet yaranmış olur (tetanus, quduzluğa qarşı zərdablar).
Süni passiv immunitetin böyük üstünlüyü vardır. Belə ki, o xəstə insanla kontaktda olmuş insanı çox qısa bir zamandan sonra həmin xəstəlikdən qorumağa imkan verir. Süni passiv immunitetin mənfi cəhəti də vardır ki, o daha qısa bir müddət ərzində saxlanılır və aktiv immunitetə nisbətən daha zəif olur.
Uşaqlarda İmmunitet: Ana südünün rolu
Yeni doğulmuş uşaq passiv immunitetə malik olur. Ana bətnində olarkən körpə, cift vasitəsi ilə ananın keçirdiyi və ya peyvənd olunduğu xəstəliklərin törədicilərinə qarşı olan anticisimlərini alır. Bu passiv transplasentar immunitet doğulan uşağın 3-6 ayına qədər zəifləyərək onun 1 yaşında tam şəkildə yox olur. Ancaq bu immuniteti körpənin ana südü ilə qidalandırılmasını davam etdirməklə bir müddət də saxlamaq olar. Çünki bu halda, uşaq ana südü ilə daimi olaraq əlavə anticisimlər "porsiyaları" almış olur. Pediatrlar belə hesab edirlər ki, ana südü ilə qidalanmanı uşağın 2 yaşına qədər davam etmək lazımdır. Bu halda uşağın immun sistemi daha güclü olacaq.
İmmunitet Zəifliyi: Əlamətlər və tədbirlər
İmmunitet, bədənin virus, bakteriya və digər zərərli mikroorqanizmlərə qarşı təbii müdafiə sistemidir. Bədənimizin sağlamlığını qorumaq üçün immunitet vacibdir və düzgün işləmədikdə müxtəlif xəstəliklərə yol açır. İmmunitet nədir sualının cavabı, bədənin özünü necə qoruduğunu anlamağa kömək edər. İmmunitet zəifliyi əlamətləri arasında tez-tez xəstələnmə, davamlı yorğunluq və dərinin tez-tez infeksiyalara məruz qalması yer alır. Bədənin xəstəliklərə qarşı mübarizə qabiliyyətini itirməsi immunitet zəifliyi əlamətləri ilə özünü göstərir. İmmunitet zəifliyi əlamətləri hiss edirsinizsə, dərhal həkimə müraciət etməlisiniz. İmmunitet zəifliyinin əlamətləri davamlı baş ağrısı, yuxusuzluq və dəridə yaranan tez-tez infeksiyalar ola bilər. İmmunitet zəifliyinin əlamətləri arasında tez-tez yorulma və enerjisizlik də yer alır. Əgər immunitet zəifliyinin əlamətləri varsa, qidalanmanıza və həyat tərzinizə diqqət yetirməlisiniz.
