Göy öskürək (pertussis), xüsusilə uşaqlar üçün, yüksək yoluxucu və potensial olaraq təhlükəli bir infeksiyadır. Törədicisi Bordetella pertussis adlı bakteriyadır. Son illərdə peyvəndləmə səviyyəsinin azalması və ya peyvəndin təsirinin zamanla zəifləməsi səbəbindən, göy öskürək halları təkcə uşaqlar arasında deyil, yeniyetmələr və yetkinlər arasında da yenidən yayılmağa başlamışdır.
Bu məqalə göy öskürək haqqında geniş məlumat verərək, xəstəliyin əlamətlərini, düzgün diaqnoz qoyulması üçün göy öskürək analizi üsullarını və ən əsası, effektiv göy öskürək müalicəsi və qorunma yollarını ətraflı izah edir. Göy öskürək xəstəliyi haqqında biliklər, xəstəliyin ağır fəsadlarının qarşısını almağa kömək edir.
Göy Öskürək Xəstəliyi Nədir?
Göy öskürək xəstəliyi haqqında bilmək lazımdır ki, bu, tənəffüs yollarının bakterial infeksiyasıdır. Xəstəlik yoluxmuş şəxsin öskürək və ya asqırma zamanı havaya yaydığı damcılar vasitəsilə asanlıqla ötürülür. Xəstəlik adətən 3 mərhələdə inkişaf edir və hər bir mərhələnin fərqli müddəti və əlamətləri var.
Göy öskürək yeni doğulmuş və peyvənd olunmamış körpələr üçün xüsusilə təhlükəlidir, çünki bu yaş qrupunda öskürək tutmaları nəfəs almağın dayanmasına (apnoe) və ölümlə nəticələnə biləcək fəsadlara səbəb ola bilər. Yetkinlər və yeniyetmələr isə xəstəliyi adətən daha yüngül, lakin uzunmüddətli öskürək şəklində keçirir və bu, onların ətrafdakı uşaqlar üçün yoluxma mənbəyi olmasına səbəb olur.
Göy Öskürəyin Yaranma Səbəbləri Nələrdir?
Göy öskürək törədicisi Bordetella pertussis adlanan kiçik, aerob bakteriyadır. Bu bakteriya tənəffüs yollarının selikli qişasına yapışaraq toksinlər ifraz edir. Məhz bu toksinlər tənəffüs yollarında iltihaba və şiddətli öskürək tutmalarına səbəb olur.
Yoluxma Mərhələləri:
İnkubasiya dövrü: Yoluxmadan sonra göy öskürək simptomları 5 ilə 10 gün (bəzən 4 ilə 21 gün) ərzində görünməyə başlayır. Bu dövrdə heç bir əlamət yoxdur.
Kataral dövr (Yoluxucu dövr): 1 ilə 2 həftə davam edir. Bu, göy öskürəkin adi soyuqdəyməyə bənzədiyi, lakin ən yoluxucu olduğu dövrdür.
Paroksizmal dövr (Öskürək tutmaları): 1 aydan 10 həftəyə qədər davam edə bilər. Şiddətli və xarakterik göy öskürək tutmaları bu mərhələdə müşahidə olunur.
Göy Öskürəyin Əsas Əlamətləri Hansılardır?
Göy öskürək əlamətləri xəstəliyin mərhələsindən asılı olaraq dəyişir. İnsanlar çox zaman ilkin əlamətləri adi soyuqdəymə əlamətləri ilə səhv salırlar, lakin zaman keçdikcə öskürək öz xarakterini dəyişir və xəstəliyin adını müəyyən edən səslər yaranır.
Mərhələlərə Görə Göy Öskürək Əlamətləri:
- Kataral dövr (Başlanğıc):
- Yüngül soyuqdəymə əlamətləri (burun axması, asqırma).
- Yüngül göy öskürək (quru öskürək).
- Bəzən aşağı dərəcəli qızdırma.
- Paroksizmal dövr (Kəskinləşmə):
- Şiddətli, ardıcıl və nəzarətsiz göy öskürək tutmaları. Bu tutmalar zamanı xəstə nəfəs almaqda çətinlik çəkir.
- Tutmanın sonunda xarakterik nəfəsin udulması səsi eşidilir. Məhz bu səs xəstəliyə goy oskurek adını vermişdir.
- Öskürək tutmalarından sonra qusma.
Körpələrdə öskürək tutması əvəzinə tənəffüsün qısa müddətə dayanması (apnoe) müşahidə oluna bilər.
Yetkinlərdə və peyvənd olunmuş yeniyetmələrdə göy öskürək əlamətləri bəzən yuxarıdakı qədər kəskin olmur, lakin 2 həftədən çox davam edən, yuxunu pozan kəskin öskürək tutmaları göy öskürək haqqında şübhə yaratmalıdır.
Göy Öskürək üçün Analiz və Diaqnostika Üsulları
Göy öskürək analizi xüsusilə xəstəliyin ilk iki həftəsində aparıldıqda daha etibarlı nəticə verir. Həkimlər göy öskürək diaqnozunu əsasən xarakterik öskürək səsinə əsaslanaraq qoysalar da, laboratoriya analizləri diaqnozu təsdiqləmək üçün vacibdir.
Əsas Diaqnostika Üsulları:
PCR Testi (Polimeraza Zəncir Reaksiyası): Göy öskürək analizində ən sürətli və etibarlı üsuldur. Burun-udlaq nahiyəsindən pambıq çubuqla nümunə alınır və bakteriya DNT-si aşkar edilir. Bu test xəstəliyin erkən mərhələsində (göy öskürək törədicisi aktiv olduğu zaman) ən yaxşı nəticəni verir.
Bakterial Kultura (Əkmə): Nümunə götürülərək laboratoriya şəraitində bakteriyanın böyüdülməsi ilə aparılır. Daha uzun çəkir, lakin diaqnozu təsdiqləmək üçün spesifikdir.
Seroloji Testlər: Bu testlər bakteriyaya qarşı qanda anticisimlərin olub-olmamasını yoxlayır. Xəstəliyin daha gec mərhələlərində (göy öskürək analizi kataral dövrü ötürdükdə) faydalıdır.
Göy Öskürəkdən Qorunma və Profilaktik Tədbirlər
Goy oskurek mualicesi əsasən antibiotiklərlə aparılır və məqsəd yoluxma müddətini azaltmaq, fəsadların qarşısını almaqdır.
Müalicə
- Antibiotiklər: Xəstəliyin ilkin (1-2 həftə) mərhələsində təyin olunan antibiotiklər bakteriyanı məhv edərək xəstəliyin gedişatını yüngülləşdirir və yoluxuculuğu azaldır.
- Dəstəkləyici Qulluq: Antibiotiklər öskürək tutmalarını dərhal dayandırmır. Bu səbəbdən müalicəyə dəstəkləyici tədbirlər daxil edilir:
- Otağın havasının nəmləndirilməsi.
- Bol maye qəbulu.
- Kiçik porsiyalarla tez-tez qidalanma (qusma riskini azaltmaq üçün).
Qeyd: Öskürək tutmalarını dayandıran adi öskürək dərmanları (öskürək yatırıcıları) göy öskürək üçün adətən effektiv deyil və bəzən zərərli ola bilər.
Qorunma və Profilaktika Yollar
Göy öskürəkdən qorunmanın ən təsirli və əsas yolu peyvəndləmədir.
Uşaqlıq Peyvəndi (DTaP Uşaqlar bu peyvəndi): 2, 4, 6 aylıq, 15-18 aylıq və 4-6 yaşlarında alırlar.
Gücləndirici Doza (Tdap): Peyvəndin təsiri zamanla zəiflədiyi üçün yeniyetmələrə (11-12 yaşda) və yetkinlərə təkrarlayıcı doza (Tdap) tövsiyə olunur.
Hamiləlikdə Peyvənd: Hamiləliyin 27-ci və 36-cı həftələri arasında vurulan Tdap peyvəndi anadan körpəyə anticisimlər və körpənin ilk həyat aylarında göy öskürəkdən qayğıya kömək edir.
Göy öskürək (boğmaca) sadə bir öskürək deyil, ciddi fəsadlar törədən bakterial infeksiyadır. Xüsusilə qidaları qorumaq üçün hər kəs göy öskürək haqqında məlumatlı olmalı, göy öskürək xüsusiyyətlərinə diqqət etməli və peyvənd təqvimini ciddi şəkildə izləməlidir. Göy ökürək müalicəsində əsas prinsip müalicə və antibiotik müalicəsidir. Vaxtında şəbəkə göy öskürək analizi xəstəliyin aşkarlanmasına kömək edir. Ən yaxşısı, vaxtında peyvənd olunmaq göy öskürək əsaslarından qorunmanın ən etibarlısıdır.